نیمه عمر پلاسمایی دارو چیست؟ اساس تجویز «هرچند یک‌بار»

هر وفت برای ویزیت نزد پزشک می‌روید و برای‌تان یک نسخه می‌نویسد؛ جلوی هر دارو تعیین می‌کند که آن را هر چند ساعت یک‌بار باید بخورید یا تزریق کنید. می‌دانید پزشکان از کجا متوجه می‌شوند هر دارو را باید با چه تناوبی مصرف کرد؟ می‌دانید نیمه عمر پلاسمایی دارو چیست؟ این فاکتور تعیین می‌کند که دارو تا چه زمانی در بدن می‌ماند و باید دوباره میزان آن را در بدن تامین کرد. در ادامه با آچاره سلامت همراه باشید تا درباره این فاکتور مهم درمان دارویی بیشتر بدانیم.

فهرست مطالب

نیمه عمر پلاسمایی دارو چیست؟

در علم داروسازی و پزشکی، فاکتوری مهم برای روند اثر دارو در بدن، وجود دارد که به آن نیمه عمر پلاسمایی دارو یا Plasma Half Life می‌گویند. این فاکتور نشان می‌دهد که چه زمانی، غلظت دارو در پلاسمای خون، به نصف میزان اولیه خود کاهش می‌‌یابد. به این ترتیب پزشکان با بررسی نیمه عمر پلاسمایی هر داروی خوراکی یا تزریقی، متوجه می‌شوند که دارو چه زمانی از بدن خارج می‌شود. مثلا نیمه عمر آمپول اورفنادرین 14 ساعت است. یعنی بعد از تزریق این آمپول 14 ساعت طول می‌کشد که غلظت آن در پلاسمای خون شما به نصف میزان اولیه، برسد. اگر 14 ساعت دیگر بگذرد؛ دوباره نیمی از نیمه‌ای که در خون باقی مانده بود؛ از بدن دفع می‌شود و تنها 25 درصد یا 1 چهارم میزان آمپولی که تزریق کرده‌ بودید در پلاسمای خون، باقی می‌ماند.

• فرمول نیمه عمر دارو: (t½ = 0.693 × Vd /CL)
• حجم توزیع دارو: (Vd)
• پاکسازی دارو: (CL) برای محاسبه این متغیر مورد نیاز است.
• 0.693 لگاریتم 2 است و نرخ نمایی حذف دارو از پلاسما را نشان می‌دهد.

چقدر طول می‌کشد کل دارو از بدن خارج شود؟

اگر بخواهید بر اساس نیمه عمر پلاسمایی دارو، مدت زمانی که این دارو به طور کامل از بدن خارج می‌شود را محاسبه کنید؛ محاسبات شیمیایی نشان می‌دهد که باید 5/5 نیمه عمر پلاسمایی، بگذرد تا کل دارو از بدن شما دفع شود. میزان اندک باقی مانده دارو در بدن نیز دیگر در محاسبات، نقشی ندارد زیرا این میزان، اثر بالینی چشم‌گیری بر بدن نخواهد گذاشت. مثلا درباره آمپولی که نام بردیم، 5/5 ضربدر 14 می‌شود؛ 77 ساعت. یعنی بعد از تزریق این دارو، باید 77 ساعت بگذرد تا کل آن از بدن دفع شود و دیگر اثر از آن در خون بیمار نماند.

بهترین زمان برای نیمه عمر پلاسمایی چقدر است؟

در یکی از مقالاتی که در انتشارات پاب‌مد، منتشر شده است؛ بهترین بازه زمانی برای نیمه عمر پلاسمایی دارو 12-48 ساعت است. این زمان بسیار مهم است؛ زیرا داروها بسته به کارایی و هدف تاثیرشان باید سریع یا کند، به بافت‌های بدن برسند اما ظرف مدت معینی هم از بدن دفع شوند تا سلول‌ها را مسموم نکنند.

نیمه عمر پلاسمایی همیشه یکسان است؟

به طور کلی، نیمه عمر پلاسمایی دارو، بر اساس تحقیقات گسترده بالینی پزشکان و داروسازان، بر غلظت دارو در خون بیمار، بعد از ساعت‌های گذشت زمان از دریافت دارو، تعیین می‌شود. محققان برای محاسبه این فاکتور در خصوص هر دارویی، هزاران نفر را مورد مطالعه قرار می‌دهند؛ سپس با محاسبات آماری پیش‌رفته، میانگینی را از زمان کاهش غلظت این دارو به نصف، در خون بیمار، به دست می‌آورند و در منابع علمی، گزارش می‌دهند. با این‌حال نیمه عمر دارویی در افراد مختلف یکسان نیست. مثلا در مثال آمپول فوق، محدوده نیمه عمر پلاسمایی این آمپول از 13/7-16/1 ساعت است اما به طور میانگین 14 ساعت اعلام می‌شود.

عوامل موثر بر نیمه عمر دارو در پلاسمای خون

بنا به اطلاعات پایگاه drugs، دفع یک دارو از بدن و کاهش غلظت آن به نصف در پلاسمای خون بیمار، به عوامل مهمی بستگی دارد؛ از جمله:

• سن بیمار
• وزن
• جنسیت
• سایر داروهای مصرفی
• رژیم غذایی (به عنوان مثال، آب گریپ فروت و سبزیجات سبز)
• بیماری‌هایی که فرد به آن مبتلاست
• داروهای مصرفی مثلا وارفارین
• وضعیت گردش خون
• میزان بالای مایعات در بدن (مانند افراد مبتلا به نارسایی قلبی یا ادم) یا کم آبی
• سابقه مصرف مواد مخدر
• عملکرد کلیه (برای داروهایی که از طریق کلیه ها پاک می شوند)
• وضعیت کبد (برای داروهایی که از طریق کبد متابولیزه می شوند)
• ابتلا به بیماری‌های خاص مانند نارسایی قلبی، اختلالات گوارشی، بارداری
• ژنتیک
• سیگار کشیدن
• درمان همودیالیز

به این ترتیب نیمه عمر پلاسمای دارو در هر فرد با فرد دیگر می‌تواند؛ متفاوت باشد.

مثال محاسبه نیمه عمر پلاسمایی یک آمپول

تصور کنید که یک آمپول را به روش تزریق وریدی، دریافت کرده‌اید. حال اگر نیمه عمر پلاسمایی این آمپول 15 دقیقه باشد؛ 2 ساعت و 15 دقیقه طول می‌کشد که تقریبا تمام این دارو از بدن شما، دفع شود.

کاربردهای بالینی نیمه عمر پلاسمایی چیست؟

پزشکان در تجویزهای خود به طور مشخصی از فاکتور نیمه عمر پلاسمایی دارو، کمک می‌گیرند:

1. دوز و تناوب دارو: تشخیص می‌دهند که دارو را باید با چه تناوبی برای بیمار تجویز کنند که بهترین اثر درمانی را داشته باشد.
2. ایجاد دوز چندگانه: پزشکان با این فاکتور در می‌یابند که آیا احتمال ایجاد دوز تجمعی چندگانه هم وجود دارد یا خیر؟ یعنی با مصرف دوز بعدی، غلظت دارو، بیش از حد در بدن زیاد شود.

مثال‌های نیمه عمر پلاسمای دارو

در میان داروهایی که بارها نام آنها را شنیده‌اید؛ ایبوپروفن Ibuprofen نیمه عمر کوتاهی دارد؛ بنابرانی باید هر 4 تا 6 ساعت دوباره مصرف شود. در مقابل برخی داروها مانند دیگوکسین Digoxin یا وارفارین Warfarin نیمه عمر بالایی دارند و شاید مصرف روزانه آنها کافی باشد. نمونه‌ای محدوده عمر نیمه عمر پلاسمایی بنا به گزارش drugs در جدول زیر آمده است.

کاربردهای نیمه عمر پلاسمایی در بیمارستان و اورژانس

فاکتور نیمه عمر دارو در پلاسمای خون، فقط برای تجویز دارو توسط پزشک تعیین نشده است. این فاکتور در مواقع مسمومیت و اوردوز دارویی هم بسیار اهمیت دارد. متخصصان سم‌شناسی و پزشکان اورژانس با دانستن این فاکتور می‌توانند؛ روند حذف دارو از بدن بیمار را درست پیش ببرند. همچنین اگر بیماری دچار نارسایی کلیوی و کبدی باشد؛ نیمه عمر پلاسمایی به پزشکان کمک می‌کند که آستانه سمی هر دارویی را برای بیمار، تعیین کنند. به این ترتیب تجویزی ایمن و کارآمد برای بیمار داشته باشند.

کاربرد نیمه عمر پلاسمایی دارو در پزشکی قانونی

در تمام دنیا اگر پزشکی هنگام تجویز دارو، دقت لازم را نداشته باشد؛ بیمار می‌تواند از او به مراجع قضایی، شکایت کند. کارشناسان پزشکی قانونی با بررسی اطلاعات و منابع علمی دارویی، متوجه می‌شوند که پزشک برای بیمار با شرایط انحصاری و خاص، تجویز درستی داشته است یا خیر؟ سپس برای قضاوت دعاوی را انجام می‌ دهند.

سوالات متداول FAQ

در بالا درباره نیمه عمر دارویی به طور کامل توضیح دادیم؛ حالا که اطلاعات‌تان در این زمینه بالارفته است؛ شاید پرسش‌هایی ذهن شما را درگیر کند؛ ببینید پاسخ‌شان را در میان این سوال‌ها پیدا نمی‌کنید؟

سوال: کدام داروها بیشترین نیمه عمر پلاسمایی دارو را دارند؟

جواب: در میان انواع داروها برخی فرمول‌ها، خیلی دیر از بدن دفع می‌شوند و نیمه عمر آنها به چندین روز تا ماه می‌رسد؛ مثلا بنا به مقاله‌ای که در پاب‌مد، منتشر شده است؛ برخی از این داروها عبارتند از: Mefloquine مفلوکین 14 تا 41 روز، Amiodarone آمیودارون 21 78 روز و Oritavancin  اوریتاوانسین 393 ساعت.

سوال: آیا ممکن است نیمه عمر پلاسمایی دارو تغییر کند؟

جواب: بله؛ اگر نوع خاصی از دارو به میزان بیشتر و یا درجه خلوص بیشتر برای بیمار تجویز کنند؛ نیمه عمر پلاسمایی آن بیشتر خواهد شد؛ یعنی بعد از مصرف، دیرتر از جریان خون و بدن خارج می‌شود.

سوال: آیا نیمه عمر دارو به دمای محیط  و بدن بستگی دارد؟

جواب: خیر؛ هیچ تحقیقی تا به‌حال اثر دما را بر نیمه عمر پلاسمایی دارو، تائید نکرده است.

سوال: نیمه عمر پلاسمایی شربت، قرص یا آمپول با هم فرق می‌کند؟

جواب: برای تعیین نیمه عمر پلاسمایی هر دارویی، عوامل اثرگذار هستند که در بالا ذکر کردیم اما حالت فیزیکی دارو، ارتباطی با نیمه عمر آن ندارد؛ این دوز ماده موثر دارو است که بر نیمه عمر آن اثرگذار است. مثلا اگر دارویی به صورت قرص، شربت یا آمپول در دسترس باشد و دوز و درجه خلوص دارو در هر 3 نوع فیزیکی به طور یکسان به بدن برسد؛ نیمه عمر پلاسمایی این دارو برای هر 3 حالت یکسان است. شربت، برای بهبود شرایط بلع دارو به جای قرص تجویز می‌شود. داروهای تزریقی هم به دلیل سرعت بالای جذب برای شرایط اورژانسی و شدید بیماری تجویز می‌شوند. 

در یک کلام، نیمه عمر پلاسمایی دارو به چه کار می‌آید؟

در دنیای پزشکی، فقط روند تشخیص و درمان نیست که اهمیت دارد؛ روند جذب و دفع دارو نیز برای جامعه پزشکی و اداره پزشکی قانونی بسیار مهم‌اند. این فاکتور نشان می‌دهد که غلظت دارو در پلاسمای خون بیمار، ظرف چه مدت زمانی به نصف کاهش پیدا می‌کند. پزشکان و ماموران قضایی با بررسی این فاکتور می‌توانند، دوز مناسب دارو، تناوب مصرف و علت مسمومیت ناشی از دارو را محاسبه کنند و برای هدف‌های بعدی، قدم‌های درستی را بردارند. در صورتی‌که شما هم درباره داروهای مصرفی خود یا دوز آنها سوالی دارید؛ می‌توانید از متخصصان داروساز یا پزشکان متخصص آچاره سلامت، کمک بگیرید. کافی است در مگا اپ سرویس آچاره درخواست دهید تا متخصص به صورت آنلاین شما را راهنمایی کند.

منبع: ncbi.nlm – drugs – news-medical – nottingham  – sepia2.unil